کدام‌ جنگل‌ها در خطرند؟

سلامت نیوز:سال جاری را می توان سال آتش سوزی در مراتع و جنگل ها خواند. چرا که آتش سوزی های متعدد در جای جای کشورمان، آسیب های کوچک و بزرگ به جنگل ها وارد کرده است.‏ به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اطلاعات ،مطابق تعریف، آتش سوزی جنگل نوعی آتش سوزی کنترل ناپذیر است که در منطقه ای با گیاهان اشتعال پذیر در نواحی روستایی یا در طبیعت روی می دهد. آتش سوزی جنگل با دیگر انواع آتش سوزی ها از نظر گستردگی، سرعت گسترش از منشأ، پتانسیل تغییر جهت ناگهانی و توانایی جهیدن از میان فضاهای خالی مانند جاده ها، رودخانه ها و دیگر نقاط اشتعال ناپذیر تفاوت دارد. آتش سوزی جنگل از نظر علت آتش سوزی، ویژگی های فیزیکی آن مانند سرعت پراکندگی، وجود مواد اشتعال پذیر و تأثیر آب وهوا بر آتش توصیف می شوند. برخی می گویند مهمترین دلیلی که برای تعدد آتش سوزی های امسال وجود دارد، بارش های زیاد در فصل بهار بوده است. بارش در بهار بسیار بیشتر از میانگین سالانه بود و همین عاملی برای رشد فوق العاده گیاهان خودرو شد. رشد گیاهان خودرو تا ابتدای تابستان ادامه داشت و در ماه آخر بهار، به یکبار قطع شد. قطع بارش ها و گرم و خشک شدن هوا، عاملی خشک شدن انبوه گیاهان خودرو و علف هایی بود که در بهار به میزان قابل ملاحظه ای بیشتر از سال های پیش رسته بودند. گیاهان خشکیده در مراتع و جنگل ها، همچون باروتی آماده انفجار شدند؛ اما این دلیل آوردن، توجیهی بر بی احتیاطی مسافران نیست؟ ته سیگار و خرده شیشه ها زیر آفتاب همچون ذره بین عمل می کند و جرقه های ابتدایی آتش سوزی را ایجاد می کند و آتش دامن می کشد و کل جنگل را بر می گیرد. آتش سوزی های متعدد امسال به جنگل ها و مراتع محدود نشد و بوستان های شهرها از جمله پایتخت هم بارها دچار آتش سوزی شد. گرچه آتش سوزی ها حجم و گستردگی آنچنانی نداشت ولی تعدد آنها خسارت بزرگی به محیط زیست کشورمان وارد کرد با این حال، به گفته کارشناسان تنها ۳۰ درصد از آتش سوزی ها به طور طبیعی صورت می گیرد و ۷۰ درصد مابقی آن توسط عامل انسانی افروخته می شود، البته گاهی این دخالت به عمد و در بسیاری موارد غیرعمد است.‏ آتش در بلوط ستان امسال در مناطق مختلفی از زاگرس، جنگل های بلوط دچار آتش سوزی شدند. همان طور که اشاره شد، بی احتیاطی مردم، رشد بی سابقه علف ها و گیاهان هرز خودرو و خشک شدن آنها، به همراه خشکی هوا و مستعد بودن درختان بلوط به آتش سوزی منجر به فاجعه های کوچک و بزرگ در استان هایی شد که رشته کوه زاگرس را در بر گرفته اند.‏ قبل از هر چیز باید بدانیم جنگل های بلوط بسیار شکننده و آسیب پذیرند. این جنگل ها که قدیمی و پیر محسوب می شوند در بسیاری از مناطق زاگرس به دلیل تغییرات محیطی قابلیت احیا ندارند و احتمال اینکه پس از آتش سوزی، بتوان درختانی را جایگزین کرد، بسیار پایین است. این موضوع لزوم حساسیت دوچندان برای حفاظت از بلوطستان ها را یادآورد می شود. یکی از این مناطق، منطقه حفاظت شده شیمبار و کوه دلا است که امسال مورد تهاجم آتش قرار گرفت.‏ کوه دلا در منطقه حفاظت شده شیمبار منطقه ای با حیات وحشی چون مار، گراز، راسو و حتی پلنگ و پوشش های گیاهی چند هزارساله مانند بلوط و بادام است که متأسفانه آتش سوزی اخیر با منشأ انسانی و به دنبال آن کوتاهی و بی توجهی در سرعت بخشیدن به مهار آتش، خسارات زیادی به بار آورده است. ‏ مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان در گفتگو با خبرگزاری مهر، در خصوص اقدامات سازمان حفاظت از حفاظت محیط زیست برای مهار آتش سوزی بیان می کند: گسیل تمام نیروهای شهرستان های مسجدسلیمان، شوشتر، اندیمشک، دزفول، پارک ملی دز و کرخه و محیط بانان شهرستان ایذه به منطقه اندیکا برای مشارکت در مهار آتش سوزی ازجمله این اقدامات بود.‏ محمدجواد اشرفی ادامه می دهد: یکی از علل طولانی شدن آتش سوزی در منطقه کوه دلا صعب العبور بودن و سخت و دشوار بودن دسترسی به منطقه دچار آتش سوزی بود و همچنین اینکه وجود مراتع زیاد به خاطر بارندگی و افزایش پوشش مرتعی، وزش بادهای شدید فصلی باعث شد تا گسترش آتش غیرقابل کنترل باشد. وی به هماهنگی با گروه پروازی هلال احمر و سپاه پاسداران برای اطفای حریق اشاره می کند و در ادامه می گوید: هلال احمر برای هلی بُرد نیروها به منظور دسترسی سریع تر به نقاط مختلف و گروه پروازی بالگرد سپاه نیز برای آبپاشی و مهار آتش و خنک سازی منطقه همکاری داشتند.‏ مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان با اشاره به انجام بیش از ۵۰ سورتی پرواز بالگرد آبپاش، عنوان می کند: عمده ترین آسیب وارد شده به پوشش مرتعی است و درختان کمتر آسیب دیده اند و همچنین درختانی که دارای بیماری و پوسیدگی بوده و مقاومت کمی در برابر آتش داشتند، مقداری آسیب دیدند. اشرفی با اشاره به اینکه در این آتش سوزی کمترین آسیب را درختان بلوط منطقه دیده اند، یادآور می شود: رفتار آتش غیرقابل پیش بینی بود ولی سرانجام آتش به صورت کامل مهار شد. وی اظهار می کند: نیروها تا آخرین لحظه در منطقه حاضر بودند و با توجه به اینکه آتش سوزی در نزدیکی دره ها و کنار صخره های سنگی رخ داد، دسترسی به آن سخت بود ولی با تلاش های جمعی، آتش سوزی به بن بست رسید و از گسترش مجدد آتش نیز جلوگیری شد.‏ مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان با اشاره به اینکه به صورت تقریبی ۲۰۰ هکتار از مراتع کوه دلا دچار حریق شد، می گوید: البته بررسی های دقیق تر برای میزان اراضی خسارت دیده تا چند روز بعد از مهار آتش سوزی ادامه دارد. اشرفی در خصوص علت بروز این آتش سوزی بیان می کند: علت آتش سوزی عوامل انسانی بود که عمدتاً اختلافات بین دامداران و مرتع داران منطقه است.‏ سرهنگ عزیز قلاوند، فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی خوزستان نیز در این مورد می گوید: نیروهای منابع طبیعی شهرستان اندیکا، باغملک، هفتکل، ایذه و مسجدسلیمان برای همکاری با حفاظت محیط زیست خوزستان در اطفای حریق کوه دلا منطقه حفاظت شده شیمبار اعزام شدند. ادامه می دهد: از روز اول این نیروها در عرصه دچار حریق شده حضور داشتند و در صورت دوباره شعله ور شدن آتش این نیروها به محل اعزام می شوند.‏ آتش سوزی زاگرس فاجعه ملی است جنگل و مراتع بخشی از منابع ملی هستند. هژیر کیانی، دبیر انجمن دوستداران طبیعت و محیط زیست خوزستان با اشاره به این موضوع می افزاید: وقتی آتش سوزی در یک بلوط زار یا رویشگاه زاگرس رخ می دهد، به دلیل خسارت های وارد شده عملاً مجموعه ای از دارایی های اکولوژیکی و زیستی را در آن منطقه از دست می دهیم.‏ وی با اشاره به منحصر به فرد بودن رویشگاه زاگرس در دنیا، اضافه می کند: این رویشگاه با توجه به تنوع زیستی در مورد گیاهان، حیوانات و زیستگاه پرندگان و ذخیره گاه های ژنتیکی ارزشمند خیلی خاص است و وقتی با آتش درگیر شوند، عملاً بسیاری از این گونه ها، بقایا و بذرها به هیچ وجه قابل احیا نیستند و برای همیشه آنها را از دست می دهیم. بنابراین پیامدهای یک آتش سوزی در زاگرس یقیناً ملی است.‏ او با اشاره به از دست دادن گنجینه ای از دارایی های اکولوژیکی و زیستی در این ناحیه، یادآور می شود: کارشناسان ارزش اکولوژیکی یک درخت بلوط بالغ را حدود یک میلیارد تومان ارزش گذاری کردند. این درخت در کنار دیگر گونه ها یک دارایی بزرگ اکولوژیکی به ایران می دهد. بنابراین خسارت ها در کوه دلا منطقه حفاظت شده شیمبار میلیاردها دلار است.‏ کیانی تصریح می کند: این مناطق سهم عمده ای را در تأمین حدود نیمی از منابع آبی کشور ایران دارد. بنابراین خسارت ها قابل توجه است. یک سرزمین خشک در کمربند خشک، منابع تولید آب آنکه جنگل ها، مراتع و پوشش گیاهی زاگرس است را از دست می دهد و عمق خسارت و پیامدهای آن به معنای فقر اقتصادی ساکنان مناطق است. در حوزه زاگرس معیشت دو میلیون نفر مستقیم به جنگل ها و مراتع وابسته است. جوامع دامدار و کوچ گرانی که به خاطر مراتع در این مناطق زندگی و نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای را در تولید لبنیات و گوشت کشور دارند.‏ کیانی با اشاره به اینکه با کمک جوامع محلی و آموزش و توانمندسازی آنها در قالب طرح ساماندهی تیم های اطفای حریق محلی می توان این مناطق را بیمه کرد، خبر می دهد: در طرح پیشنهادی ۶ روستا را پیشنهاد کردیم تا با تجهیز آنها در قالب تیم های ۱۲ نفره با هزینه ای کمتر از ۱۰۰ میلیون تومان، عرصه معادل ۲۰ هزار هکتار را بیمه کرد. وی می گوید: طبق نقشه ها و مطالعات انجام شده و با توجه به اهمیت زمان در آتش سوزی ها و موعد کنترل، مردم در کمترین زمان ممکن می توانند این آتش سوزی ها را کنترل کنند.‏ بالگرد آبپاش، الزامی ترین وسیله مهار آتش در مراتع و جنگل ها به طور ویژه دشواری های خود را دارد. جاده کشی در مناطق بکر برای حفاظت از این مناطق ممنوع است و اتفاقا نبود زیرساخت ها برای رفت و آمد به جنگل ها و مناطق حافظت شده، خود عاملی محدود کننده برای تخریب آن است. از رو، در زمان وقوع آتش سوزی، بهترین وسیله برای رسیدن به کانون آتش و مهار آن، بالگرد یا هواپیمای آب پاش است، موضوعی که سال هاست محل مناقشه میان بخش های مختلف حاکمیت است، اما آنچه در واقعیت اتفاق می افتد، نشان می دهد، بالگرد و هواپیما برای مهار آتش یا نیست، یا اگر هم هست، بسیار اندک و ناکارآمد است.‏ امید بن عباس، مدیرکل بحران استانداری خوزستان در خصوص شائبه اعزام دیرهنگام بالگرد آبپاش، یادآور می شود: بر اساس پروتکل های اطفای حریق در کشور وقتی آتش سوزی در مناطق جنگلی و کوهستانی رخ می دهد، عرصه در تملک منابع طبیعی یا محیط زیست که باشد همان نهاد موظف است که نسبت به اطفای حریق در ساعات اولیه اقدام و در صورت نیاز به بالگرد آبپاش درخواست خود را به یگان حفاظت سازمان کشوری ارسال کنند و اعزام بالگرد به محل حریق نیز از طریق وزارت دفاع درخواست می شود. وی اضافه می کند: این درخواست از سوی اداره کل حفاظت از محیط زیست خوزستان انجام و بالگرد آبپاش از روز چهارشنبه در استان حاضر و تا روز شنبه انجام مأموریت داشته که شنبه شب نیز حریق کامل مهار شد.‏ بن عباس با اشاره به کمبودهای موجود، عنوان می کند: شاید می شد بهتر هم عمل کرد؛ مثلاً این سازمان ها اگر یک سری اقدامات مانند احداث آتش بُر در سطح مراتع مناطق مختلف را انجام می دادند که نیاز به اعتبار مالی دارد، شاید حریق خیلی زودتر کنترل می شد. وی با اشاره به لزوم احداث پایگاه های اطفای حریق در نقاطی که سابقه حریق های جنگلی داشته اند، می افزاید: ۶ نقطه در استان برای احداث این پایگاه ها شناسایی شد که به خاطر محدودیت منابع اعتباری کار انجام نشد ولی اگر احداث و تجهیز شده بود، عملیات اطفای حریق خیلی سریع تر انجام می شد. مدیرکل بحران استانداری خوزستان می گوید: رفتار آتش هم به شکلی است که اگر در ساعات اولیه کنترل و اطفا شود، مهار آن خیلی ساده تر است و در غیر این صورت به شکل تصاعدی گسترش و کار هر روز سخت تر می شود. بن عباس اظهار می کند: یکی دیگر از علل گسترش آتش در اندیکا صعب العبور بودن منطقه است، یعنی در نقاطی با شیب ۸۰ درجه کوه امکان اعزام نیروی انسانی به راحتی برای انجام عملیات اطفای حریقمیسر نبود.‏ مدیرکل بحران استانداری خوزستان با اشاره به اینکه الزاماً وجود هلی کوپتر آبپاش به تنهایی کفایت نمی کند و مجموعه ای از امکانات لازم است، یادآور می شود: در این حوادث نقاط قوت و ضعف را باید شناسایی و علاوه بر تقویت نقاط قوت نسبت به رفع نقاط ضعف با برنامه ریزی اقدام می کنیم تا در آینده دچار مشکل مشابه نشویم.‏ آتش سوزی های امسال فقط گریبان منطقه شیمبار را نگرفت، در ایذه نیز دو منطقه از مراتع تالاب میانگران شعله ور شد. همچنین، ۵۰ هکتار از بلوطستان های منطقه طایی در پلدختر نیز طعمه آتش شد. در جنوب کشور، در میناب نیز درختان جنگلی مرکز تحقیقات کشاورزی به کام آتش فرو رفت. در همین تابستان، استان های چهارمحال، لرستان، کردستان و بیش از همه، خوزستان درگیر آتش سوزی مراتع و جنگل ها شد. در همین فاصله ۳۰۰ هکتار از باغات و مراتع استان زنجان در حومه شهرستان طارم نیز درآتش سوخت.‏ آتش سوزی عمدی سودجویی، منفعت طلبی، بی مسئولیتی وکوته نگری یکی از دلایل آتش سوزی های عمدی است. آتش زدن عمدی جنگل ها در بسیاری از نقاط جهان برای تبدیل جنگل به مزرعه سالانه خسارت های زیادی را به محیط زیست ما تحمیل می کند. حال اگر این تخریب به طور سیستماتیک و با حمایت دولت ها اتفاق بیفتد، فاجعه ای بزرگ رقم می خورد. این اتفاق سال گذشته در برزیل افتاد. فردی که با شعار بازگذاشتن دست کشاورزان در برزیل به قدرت رسید، به وعده خود عمل کرد و همین عاملی شد تا در مناطق بزرگی از جنگل آمازون افراد بومی و محلی دست به تخریب بزرگ جنگل ها بزنند. آنها با آتش زدن جنگل برای خود زمین هموار می سازند که در آن کشاورزی کنند. در ایران نیز رقابت میان دامداران به ویژه در بخش هایی از زاگراس عامل آتش زدن عمدی درختان جنگلی است. سود سرشار دامپروری به این روند دامن زده است. تعرض برخی دامداران به مراتع بالادستی که ورود دام به آنها ممنوع است، به همراه آتش زدن درختان، منافع کوتاه مدت محلی را تامین می کند، سودی که در نهایت به ضرر همه کشور به ویژه افراد همان محل خواهد بود. آتش زدن عمدی جنگل امسال در دزفول به دستگیری چند تن انجامید. علیرضا فتح الهی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری دزفول در این باره می گوید: دادستان عمومی و انقلاب دزفول حکم تعقیب عوامل آتش سوزی جنگل در منطقه جلون احمد فداله را صادر کرد‎.‎‏ وی افزود: اداره منابع طبیعی و آبخیزداری دزفول از چهار مظنون حادثه عمدی آتش سوزی در احمدفداله شکایت کرد و دادستان دزفول حکم تحقیقات محلی و تعقیب متخلفان را صادر کرد‎.‎ در دنیا امسال در دنیا نیز آتش سوزی جنگل ها، اگر نگوییم بی سابقه، دست کم بی سابقه بود. این اتفاق به طور ویژه در استرالیا افتاد. استرالیا به دلیل گرمای خشک مستعدترین جنگل ها را برای آتش سوزی هایگسترده دارد. آتش سوزی فصلی جنگل های استرالیا یک آتش سوزی حیات وحش در استرالیا است که امسال بخش های جنوب شرق استرالیا که شامل ایالت نیو ساوت ولز، استرالیای جنوبی، ویکتوریا، کویینزلند و استرالیای غربی را دربرگرفت و هنوز ادامه دارد. این آتش سوزی جان حداقل۲۰ نفر را در ایالت نیو ساوت ولز استرالیا گرفته است. همچنین وسعت این آتش سوزی هشت و نیم میلیون هکتار تخمین زده شده است که بیش از یک و نیم درصد وسعت این کشور است. این آتش سوزی همچنین خشم عمومی در استرالیا نسبت به سیاست های تغییرات آب و هوایی دولتمردان استرالیا را برانگیخت.‏ در این آتش سوزی ۱۵۵ هزار هکتار از زمین های جزیره کانگورو در استرالیا سوخت. این جزیره که میزبان بخش عظیمی از حیات وحش در معرض آسیب استرالیا است، یکی از زیستگاه های کوآلا در استرالیا است. زیست شناسان به علت سرعت کم حرکت کوآلا نگرانی جدی نسبت به در خطر قرار گرفتن جان این جانور دارند. آن ها تخمین می زنند تاکنون جان ۲۵ هزار کوآلا در این آتش سوزی از بینرفته است.‏ همچنین زیست شناسان نگرانی های زیادی نسبت به انقراض کیسه داران در معرض خطر دیگری نظیر ریزموش ها و طوطی کاکلی سیاه براق دارند. نزدیک دو دهه است که دانشمندان و دوستداران حیات وحش تلاش کرده اند که تعداد این طوطی ها که یکی از زیرگونه های منحصر به فرد در استرالیا است را از ۱۵۰ عدد در دهه ۹۰ میلادی به ۴۰۰ عدد برسانند. تصاویر منتشر شده از سیدنی، بزرگترین شهر استرالیا، در هاله ای از مه و دود نشان از بزرگی این آتش می داد. کالیفرنیا در ایالات متحده آمریکا نیز امسال رکورد آتش سوزی جنگل را جابجا کرد. در این ایالت امسال بیش از ۲۰ هزار هکتار جنگل در میان آتش سوخت و آتش سوزی بعد از چندین ماه، کماکان ادامه دارد. این آتش سوزی ها تاکنون باعث آواره شدن ده ها هزار نفر و ترک منازل این افراد شده است. عجیب تر اینکه، کارشناسان علت وقوع آتش سوزی را ترقه بازی در مراسم اعلام جنسیت یک نوزاد اعلام کردند. این موضوع می تواند نمونه ای باشد برای اینکه بدانیم یک اشتباه ساده ممکن است به فاجعه ای غیرقابل جبران تبدیل شود. آتش سوزی کالیفرنیا نیز به حدی است که علیرغم وجود امکانات نسبتا مناسب، طی ماه های اخیر اطفا نشده و چشم مردم و دولتمردان آمریکا به فصل پاییز و شروع بارش ها است. سخن آخر بیشتر آتش سوزی های مراتع و جنگل ها ریشه انسانی دارند. بی مبالاتی برخی از شهروندان و مسئولیت ناپذیری آنها عامل آتش سوزی های کوچک بزرگ می شود. حتی در برخی موارد آتشی افروخته نمی شود و باقی گذاشتن بطری های شفاف و شیشه ای در طبیعت باعث آتش سوزی شده است. در برخی موارد دیگر، افروختن آتش برای درست کردن غذا یا چای و رها کردن آن، عامل آتش سوزی است. ‏مراعات اصول ساده و ابتدایی توسط همه شهروندان می تواند از فجایع بزرگ و غیرقابل بازگشتی همچون آتش سوزی مراتع و جنگل ها جلوگیری کند.