حذف منابع غذايی مفيد از فهرست خريد هزاران خانواده ايرانی/بحران سوءتغذيه در آينده‌ای نه چندان دور

سلامت نیوز:نتايج آخرين مطالعه كشوري درباره حذف مواد غذايي مفيد از سبد هزينه خانوارهاي متوسط يا كم درآمد، هشدار نگران كننده اي از شيوع گسترده سوءتغذيه در آينده نزديك است. به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،نتايج اين مطالعه كه توسط انستيتو تحقيقات تغذيه اي و صنايع غذايي كشور انجام شده و ظرف 3 ماه آغازين امسال، بيش از 22 هزار خانوار شهري و روستايي را درباره ميزان مصرف گروه هاي غذايي و ريزمغذي ها مورد سوال قرار داده، خبر مي دهد كه بسياري خانوارها، مصرف منابع پروتئين جانوري- تخم مرغ، گوشت قرمز، گوشت سفيد و لبنيات- را به طور كامل حذف كرده يا در حد قابل توجهي كاهش داده اند. تيرنگ نيستاني، مدير گروه تحقيقات تغذيه اي اين موسسه پ‍ژوهشي، و در تشريح برخي نتايج اين مطالعه سراسري مي گويد: حذف گوشت قرمز از سبد غذايي خانوار، به خودي خود مساله مهمي نيست چون متخصصان تغذيه، مصرف گوشت قرمز را، چندان هم توصيه نمي كنند. مهم اين است كه چه ماده غذايي جايگزين گوشت قرمز شده. نتايج اين مطالعه به ما نشان داد كه مصرف منابع پروتئيني جانوري شامل گوشت هاي قرمز و سفيد، به دليل هزينه بالا، بسيار محدود شده و حتي بسياري خانوارها، اين منابع پروتئيني را به طور كامل از سبد غذايي و هزينه هاي خود، حذف كرده اند. تعداد زيادي از خانوارها در اين پيمايش اعلام كردند كه علت حذف كامل منابع پروتئيني جانوري از سبد غذايي خانوار، كاهش درآمد خانواده بوده، تعداد زيادي هم، اعلام كردند كه به علت از دست دادن شغل و كاهش چشمگير درآمد به دليل تعطيلي هاي مرتبط با شيوع ويروس كرونا، ناچار به حذف كامل منابع پروتئيني از سبد غذايي خانوار شده اند و تعدادي هم اعلام كردند كه با وجود ثابت ماندن درآمد، افزايش قيمت منابع پروتئيني با دريافتي ماهانه شان همخواني نداشته و بنابراين، تصميم به حذف منابع پروتئيني از سبد غذايي خانوار گرفته اند. يكي از پاسخ هاي نگران كننده در مجموع پرسشنامه ها، كاهش قابل توجه مصرف ميوه ها و افزايش مصرف منابع انرژي و به طور خاص، غلات (نان و برنج) بود. نتيجه كلي اين مطالعه، اين بود كه گراني و كاهش درآمدها، خانوارها را به سمت حذف يا كم كردن منابع اصلي مواد مغذي (انواع گوشت، تخم مرغ، شير و ميوه ها) و جايگزيني منابع ديگر كالري كه عموما از بابت بسياري مواد مغذي (در قياس با منابع پروتئيني، ميوه ها يا سبزيجات) فقيرترند، هدايت كرده و اين تغيير البته، دور از انتظار نبود چون انسان در شرايط نامساعد اقتصادي، عموما در پي سير كردن شكم خود و خانواده با مواد غذايي در دسترس و قابل ابتياع است. اما، سرانه و بعد خانوار هم، يكي از عوامل تاثيرگذار در تغيير كميت و كيفيت سبد غذايي است به اين معنا كه وقتي سرانه خانوار بالا باشد و سرپرست خانواده كه درآمد محدود و ثابتي دارد، با افزايش قيمت اقلام غذايي مفيد مواجه شود، به ناچار، گزينه غذا براي سير شدن شكم و بنابراين، منابع غذايي ارزان تر را انتخاب مي كند. محمدحسين سلطان زاده، استاد دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي و متخصص باليني عفوني در وبلاگ خود در توضيح ميزان كالري موردنياز يك فرد بالغ ساكن در ايران و يك سبد غذايي سالم مي نويسد: هر فرد ايراني بايد روزانه 320 گرم نان، 100 گرم برنج، 20 گرم ماكاروني، 26 گرم حبوبات، 70 گرم سيب زميني، 280 گرم سبزي، 260 گرم ميوه، 48 گرم گوشت قرمز، 50 گرم گوشت سفيد، 24 گرم تخم مرغ، بين 225 تا 240 گرم شير يا لبنيات، 35 تا 40 گرم روغن و 40 تا 50 گرم قند و شكر مصرف كند. معادل وزني اين تعريف را براي يك ماه 30 روزه مي توان اين طور برآورد كرد؛ هر فرد بالغ ساكن در ايران بايد ماهانه حدود 9 كيلو و 500 گرم نان، 3 كيلو برنج، 2 كيلو ماكاروني، 780 گرم حبوبات، 2 كيلو و 100 گرم سيب زميني، 8 كيلو و 400 گرم سبزي (شامل صيفي جات و فرنگي) 7 كيلو و 800 گرم ميوه، يك كيلو و 440 گرم گوشت قرمز، يك كيلو و 500 گرم گوشت سفيد، 720 گرم تخم مرغ، حدود 67 كيلو لبنيات (شير، ماست، پنيرو دوغ) حدود يك كيلو روغن (انواع چربي ها) و حداكثر، يك كيلو و 200 گرم قند و شكر مصرف كند. معادل ريالي اين تعريف با قيمت هاي رقصان اين روزها، رقمي بالاي 900 هزار تومان است. يعني يك فرد بالغ در ايران، براي تامين يك سبد غذايي 30 روزه سالم تك نفره ، بايد حدود يك ميليون تومان هزينه كند. علاوه بر اين، تعريف سلطان زاده از سبد غذايي ، ساده ترين اما كامل ترين برآورد از مواد مفيد و مغذي موردنياز و تامين كننده همزمان انرژي و سلامت بدن يك انسان بالغ است در حالي كه امروز به سبب پيشرفت تكنولوژي و گسترده تر شدن ميدان رقابت توليدكنندگان مواد غذايي، قفسه هاي سوپرماركت ها، لبريز از مزه ها و طعم هاي ناشناخته مفيد است كه به سبب قيمت هاي عجيب و غريب، بايد در فهرست تنقلات خارج از برنامه قرار بگيرند و مثل جوايز مدرسه، حداكثر دو يا سه باري در سال، ذائقه و جيب را غافلگير كنند كه البته بسيار بسيار خانواده ها هم در همسايگي همه ما هستند كه مجموع محتويات جيب شان، نه تنها اجازه همين غافلگيري دو يا سه بار در سال را هم نمي دهد، ماه ها و سال هاست كه بوي اقلامي مفيد همچون خشكبار و آجيل را به فراموشي سپرده اند و چرا؟ سري به اوج و فرود نرخ تورم ظرف دو سال گذشته بزنيم؛ بنا به روايت بانك مركزي، نرخ تورم 12 ماه منتهي به اسفند 97، 31.2درصد و در سال 98، 41.2درصد بوده و آخرين گزارش از تورم تيرماه 99، 26.4درصد را ثبت كرده است. اگر قشر كارگري را به عنوان پرجمعيت ترين دهك اقتصادي آسيب پذير قبول داريم، از وضعيت افزايش حداقل دستمزد 14 ميليون كارگر رسمي و غيررسمي در همين مدت هم سراغ مي گيريم؛ سال 97 و با وجود تورم 31.2درصدي، افزايش حداقل دستمزد كارگران رسمي، 19.5درصد، سال 98 و با وجود تورم 41.2درصدي، افزايش حداقل دستمزد كارگران رسمي، 36.5درصد و در سال 99، با وجود تورم نقطه به نقطه 26.4درصدي، افزايش حداقل دستمزد كارگران رسمي، 26درصد بوده است. چرا واژه رسمي را موكد مي كنيم؟ چون قانون كار در كشور ما، فقط كارگر رسمي را به رسميت مي شناسد و از اين 14 ميليون كارگر در كشور، بيش از 3 ميليون و 500 هزار نفر، كارگر غيررسمي هستند كه خيلي شانس داشته باشند، بايد همان شغلي كه دارند را، با چنگ و دندان، حفظ كنند و ارتقاي مزايا و مطابقت حقوق و ساير بهره مندي ها، روياي پنبه دانه است علاوه بر اينكه همان جماعت رسمي هم چندان اميد به اجراي تاق به تاق قانون كار ندارند كه مصداق عيني هم، كارگران رسمي هفت تپه و آذرآب و هپكو و ده ها واحد صنعتي ثبت نام شده در فهرست مشاغل وزارت تعاون هستند كه فرياد چشم انتظاري هاي مكررشان براي پرداخت سروقت حقوق و مزايا، تا اقصا نقاط كشور شنيده مي شود. حالا، ما به ازاي هزينه يك سبد غذايي 30 روزه سالم را با آخرين رقم دريافتي يك كارگر رسمي كنار هم بگذاريم؛ بنا به تمام تغييرات حداقل مزد در شوراي عالي كار، آخرين دريافتي ماهانه يك كارگر بدون فرزند (صرف نظر از مجرد يا متاهل بودن) حدود 2 ميليون و 600 هزار تومان و براي يك كارگر داراي يك فرزند (و در واقع، نان آور خانواده اي با بعد 3 نفر) حدود 2 ميليون و 900 هزار تومان است. هر دو كارگر، اگر بخواهند از تعريف سبد غذايي سالم پيروي كنند، حتي با فرض خوش بينانه مالكيت منزل مسكوني و بي نيازي از هزينه كرد براي درمان و حمل ونقل و تفريح و آموزش و پوشاك و هزار بايد ديگر كه حق قانوني يك انسان و يك شهروند است، بايد هر ماه رقمي هم مقروض شوند تا محتواي همين سبد غذايي سالم تكميل شود. فقر بي خجالت اغلب ما امروز با واژه پس سورت و معني آن آشنا شده ايم؛ همان محصولات باغي و كشاورزي درجه 3 و 4 و 5 كه در غرفه هاي محقر ميادين ميوه و تربار، عرضه مي شود و در واقع، ميوه و صيفي دورريزِ هنوز قابل خوردن است كه با قيمت بسيار ارزان تر از قيمت داخل غرفه ها عرضه مي شود. يك دهه قبل؛ اواخر دهه 80، وقتي مشتريان ميادين ميوه و تربار تهران، فرودست ترين هاي پايتخت بودند، پس سورت هيچ مفهومي نداشت چون همه آنچه در اين ميادين عرضه مي شد، همان نوع 3 و 4 و 5 بود همخوان با جيب اقشار مستمند. از اوايل دهه 90 كه به دليل از نفس افتادن چرخ هاي اقتصاد كشور، چشم فروشندگان ميادين ميوه و تربار مستقر در محدوده مركز تا شمال پايتخت، به جمال صاحبان خودروهاي ميان رده و قشرمتوسط ها هم روشن شد، ميزهاي كوچكي در گوشه و كنار ميادين، برپا ايستاد و تابلوهاي كوچك تري كه كلمه پس سورت روي آن نوشته شده بود، بالاي سر ميزها تاب مي خورد و روي ميزها را كه نگاه مي كردي، ميوه جات و صيفي جات رو به موتي را در سبد ريخته بودند كه مشتري زيادي هم نداشت جز معدود قشر فقيري كه پيش از اين هم با شكم خود تعارف نداشتند و كميت را بر كيفيت ترجيح مي دادند. حالا، به درگاه قرن چهاردهم هجري شمسي رسيده ايم و نصف عمر آخرين سال از دهه 90 هم تلف شده و وقتي همگي (غير از خواص غايب از نظر) براي خريد مايحتاج هفتگي مان به اين ميادين سر مي زنيم؛ به خصوص در روزهاي پنجشنبه كه بنا به عادت معهود و خوانش تقويم ايراني، براي بسياري از خانواده ها مصادف مي شود با ميزباني و مهمانداري در ساعات عصر و غروبش، غرفه پس سورت براي خودش كيا بيايي دارد دور و دراز و مردم، زن و مرد، فقير و متوسط و درهم، مثل همان جنس هاي پس سورتي ، بي خجالت، در سبد زردآلوهاي نيمه پلاسيده جست وجو مي كنند و آلو زرد نه چندان خوش ريخت را بر هم مي زنند و خيار كمر شكسته را در كيسه پلاستيك مي اندازند و.... اعتماد از اين پژوهش سراسري، عدد و رقمي ندارد. شنيده ها مي گويد كه كل نتايج اين مطالعه به مسوولان وزارت بهداشت منعكس شده تا آنها براي وضعيت پيش رو كه مثل يك چراغ چشمك زن از بحران فراگير سوءتغذيه در آينده اي كه چندان هم دور نيست خبر مي دهد، چاره اي پيدا كنند.اما نيستاني، شرايط آتي را؛ سوءتغذيه بر اثر بدخوري و بي كيفيت خوري و پرشدن شكم با موادي كه هيچ است در تعريف متخصصان حوزه تغذيه و فقط به درد آن مي خورد كه حس گرسنگي، براي 24 ساعت خفه شود و نتيجه ثبات سوءتغذيه در بسياري خانواده ها از اقشار و دهك هاي آخر يا حتي متوسط اقتصادي را، اين طور ورق مي زند: گستردگي و ماندگاري سوءتغذيه و تبعات آن ماحصل چند عامل است؛ كمبود كدام مواد مغذي، به چه ميزان و به چه مدت. اگر نتايجي كه تا امروز به دست آورديم (حذف يا كاهش قابل توجه منابع غذايي مفيد در بسياري خانوارها) يك روند ادامه دار تا مدتي طولاني باشد، آن وقت بايد از من بپرسيد با اين شرايط، چه مشكلي پيش نمي آيد! قطعا با ادامه چنين شرايطي، بايد منتظر چاقي بر اثر سوءتغذيه، كاهش كيفيت رژيم غذايي و مصرف كالري صِرف باشيم، چاقي هايي كه چه بسا با كمبود ريزمغذي ها هم توام هستند. بايد منتظر افزايش آمار مبتلايان ديابت و پرفشاري خون و بيماري هاي قلبي- عروقي باشيم. بايد منتظر بسياري امراض مزمن و البته بدخيمي ها باشيم. در مطالعه اي اعلام شده بود كه بيشترين شيوع چاقي در ايالات متحده امريكا، در طبقات فرودست و فقير جامعه است. شيوع سوءتغذيه در درازمدت، نه تنها خانوار را گرفتار مي كند، بار اقتصادي سنگيني هم بر دوش نظام بهداشت و درمان مي گذارد. ظرف هفته گذشته، دو مقاله در مجله JAMA (مجله انجمن پزشكي امريكا‎) هشدار مي داد كه شيوع ويروس كرونا، احتمال وقوع سوءتغذيه را، به ويژه در كودكان و سالمندان افزايش مي دهد كه اين اتفاق هم چندان بعيد نيست چون صرف نظر از تاثير شيوع بيماري بر وضعيت اشتغال و بيكاري، به دنبال ابتلاي يكي از اعضاي خانواده به كوويد 19، بخش قابل توجهي از درآمد خانوار براي هزينه هاي درمان اين بيمار مصرف مي شود و تامين باقي نيازهاي خانواده، دچار چالش مي شود و بنابراين، غير از كودكان و سالمندان كه دچار سوءتغذيه آشكار خواهند شد، ساير اعضاي خانواده در معرض سوءتغذيه پنهان قرار مي گيرند و مصداق بارز اين اتفاق هم، كوتاه قدي ها و كم وزني ها و انتقال مادرزادي كمبود ريز مغذي ها در اين خانواده هاست. البته غير از اين خانوارها، مصداق هاي ديگر هم اطراف مان فراوان است. يك فرد بازنشسته كه مستاجر است و بايد زندگي خانواده اش را با يك حقوق بازنشستگي اداره كند، از همين مصداق هاي آشكار است و البته، هيچ كدام از اين خانواده ها و حتي همان پاسخ دهندگان به پرسش هاي ما، چاره اي جز اجراي اين مدل تغذيه ندارند. مركز افكارسنجي دانشجويان ايران (ايسپا)، اخيرا نتايج يك نظرسنجي را منتشر كرد؛ اين نظرسنجي، سبد غذايي خانوارهاي ايراني را با طرح پرسش از 1575نفر از جمعيت بالاي 18 سال كشور بررسي كرده بود و بنا بر جزييات مطرح شده در شناسنامه اين نظرسنجي، ميانگين سني پاسخگويان 39.5 سال بوده، حدود 63درصد پاسخ دهندگان تحصيلات ديپلم و زير ديپلم و حدود 36درصد، تحصيلات كارداني و كارشناسي و عالي داشتند و بيش از 72درصد پاسخ دهندگان، متاهل و حدود 27درصد، مجرد بوده اند. در اين نظرسنجي، وضعيت مصرف نوشابه، لبنيات (شير، دوغ و ماست) برنج، پروتئين حيواني (گوشت قرمز، گوشت سفيد و ماهي) طي 2 سال 98 و 5 ماه از سال 99 مورد سوال قرار گرفته بود و پرسش شوندگان، با توجه به گزينه هاي مصرف روزانه، مصرف چند روز در هفته، مصرف چند روز در ماه، مصرف چند بار در سال و مصرف صفر ، درباره مصرف هريك از گروه هاي غذايي مورد مطالعه پاسخ داده بودند. اگرچه تعداد جمعيت نمونه در اين نظرسنجي، چندان زياد نيست اما پاسخ هاي همين گروه مورد مطالعه، نمايه اي از كاهش قدرت اقتصادي خانوار است؛ نمايه اي از واقعيت موجود. اعداد استخراج شده در اين نظرسنجي، مدل كوچكي از نتايج مطالعه كشوري انيستيتو تحقيقات تغذيه است؛ كاهش مصرف منابع پروتئيني و افزايش مصرف قندوشكر و منابع غذايي سيري آور. آنچه در اين اعداد نگران كننده است، تصميم به تغيير سبك تغذيه به دليل كاهش قدرت اقتصادي است به اين معنا كه تا پايان سال 98، افرادي بوده اند كه اصلا نوشابه مصرف نمي كردند (28.2درصد) اما در سال 99، اين عدد به 21.1درصد كاهش پيدا كرده همان طوركه بنا به گفته مدير گروه تحقيقات تغذيه انيستيتو تحقيقات تغذيه هم، نتايج مطالعه كشوري سال 99 اين مركز پژوهشي نشان داد كه قند و شكر، يكي از انتخاب هاي اجباري خانوارها براي پاسخ به حس گرسنگي بوده است. اعداد به دست آمده در نظرسنجي ايسپا نشان مي دهد كه در سوي مقابل، وقتي پاي ميزان مصرف پروتئين حيواني (گوشت مرغ، گوشت قرمز و ماهي) و لبنيات (شير، ماست و دوغ) به ميان مي آيد، آدم ها ترجيح داده اند از مصرف هر روزه يا چند روز در هفته كم كنند و به گروه هايي ملحق شوند كه خود را به مصرف چند بار در ماه يا حتي چند بار در سال اين اقلام غذايي محدود كرده اند يا حتي تصميم به حذف كامل از سبد هزينه هاي خانوار گرفته اند. براساس اعداد اين نظرسنجي، در سال 99 و در مقايسه با سال 98، حدود 5درصد از مصرف روزانه شير، حدود 7درصد از مصرف روزانه ماست، حدود 2درصد از مصرف روزانه گوشت قرمز كاسته شده اما در سوي مقابل، تعداد كساني كه مصرف لبنيات را به چند بار در ماه محدود كرده بودند افزايش يافته به اين معنا كه سال گذشته، 23.2درصد از پاسخ دهندگان، مصرف دوغ را به چند بار در ماه محدود كرده بودند و حالا اين عدد به 28.1درصد افزايش يافته، سال گذشته، تعداد افرادي كه فقط چندبار در ماه مصرف شير داشتند 13.8درصد بوده اما امسال اين عدد به 22.5درصد رسيده، سال گذشته، تعداد افرادي كه فقط چند بار در ماه مصرف ماست داشتند، 9.2درصد بوده و امسال اين عدد به 16.7درصد رسيده است. اين تغيير چيدمان سبد غذايي، درمورد پروتئين حيواني هم، صادق است چنانكه تعداد افرادي كه سال 98، مصرف گوشت قرمز نداشته اند، 4.7درصد بوده و امسال به 8.2درصد رسيده و تعداد افرادي كه سال 98، مصرف ماهي نداشته اند 10.5درصد بوده كه در سال 99 به 24.6درصد رسيده است. در اين نظرسنجي، تغيير وضعيت مصرف برنج در سال 99 در مقايسه با 98 هم، همچون نتايج مطالعه كشوري انيستيتو تحقيقات تغذيه، خبر مي دهد كه برنج به عنوان يك غله شكم پركن ، با وجود افزايش قيمت، با اقبال قابل توجهي روبه رو بوده هرچند كه تعداد جمعيت مصرف كننده روزانه برنج در سال 98، 51.1درصد بوده و در سال 99، تعداد اين جمعيت به 42درصد كاهش پيدا كرده است. مجموع نتايج اين پژوهش و نظرسنجي؛ تمام اين اعداد، چه آنها كه در اين گزارش ثبت شده و چه آنها كه ثبت نشد و در نظرسنجي هاي پيدا و پنهان دستگاه ها و موسسات و در قالب گزارش هاي طبقه بندي شده، سندي است مويد اقتصاد بيمار و بي كفايتي دولتي هايي كه در ادوار گذشته مسوول رنگين تر كردن و نه كوچك تر كردن سفره مردم بوده اند، يك پيام تلخ دارد؛ كاهش قدرت اقتصادي، بعضي آدم ها را، با هر سطح سواد و سن و حتي وضعيت تاهل، ناچار مي كند از تفكر و تلاش براي تغذيه سالم دست بكشند و فقط براي سيري روزانه، دست و پا بزنند. اين اتفاق، در درازمدت، به تحليل سرمايه اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي كشور منجر خواهد شد. وقتي مغز، خوراك سالمي براي تغذيه نداشته باشد، نيمه راه، از تكاپو براي انديشه بهتر باز مي ماند و جسم هم از رسيدن به فرداي بهتر ناتوان مي شود و درنهايت، مردمي خواهيم بود با ذهن و جسم گرفتار روزمرّگي هاي بي انتها و مزمن. بنا به روايت بانك مركزي، نرخ تورم 12ماه منتهي به اسفند 97، 31.2درصد و در سال 98، 41.2درصد بوده و آخرين گزارش از تورم تيرماه 99، 26.4درصد را ثبت كرده است... سال 97 و با وجود تورم 31.2درصدي، افزايش حداقل دستمزد كارگران رسمي، 19.5درصد، سال 98 و با وجود تورم 41.2درصدي، افزايش حداقل دستمزد كارگران رسمي، 36.5درصد و در سال 99، باوجود تورم نقطه به نقطه 26.4درصدي، افزايش حداقل دستمزد كارگران رسمي، 26درصد بوده استمحمدحسين سلطان زاده، استاد دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي و متخصص باليني عفوني در وبلاگ خود در توضيح ميزان كالري مورد نياز يك فرد بالغ ساكن در ايران و يك سبد غذايي سالم مي نويسد: هر فرد ايراني بايد روزانه 320 گرم نان، 100 گرم برنج، 20 گرم ماكاروني، 26 گرم حبوبات، 70 گرم سيب زميني، 280 گرم سبزي، 260 گرم ميوه، 48 گرم گوشت قرمز، 50 گرم گوشت سفيد، 24 گرم تخم مرغ، بين 225 تا 240 گرم شير يا لبنيات، 35 تا 40 گرم روغن و 40 تا 50 گرم قند و شكر مصرف كند.