تيشه به ريشه جنگل زديم

سلامت نیوز:‏اختلافات و موضوعاتي كه بر سر‏ 5 هزار و 600 هكتار از جنگل هاي آق مشهد ساري ‏پيش آمد، سبب ‏شد كه بار ديگر موضوع جنگل هاي هيركاني داغ شود. به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري ‏در فوريه سال ۲۰۱۸ ميلادي با همكاري سازمان جنگل ها و مراتع، سازمان حفاظت محيط ‏زيست، دانشگاه تربيت مدرس و بنياد سوكوي آلمان؛ پرونده جنگل هاي هيركاني را براي ثبت ‏در ليست ميراث جهاني يونسكو ارايه كردند. در تيرماه سال گذشته ‏از ‏مجموع نزديك به ‏دو ‏ميليون هكتار جنگل هيركاني موجود در شمال ايران ۳۱۰ هزار هكتار آن ثبت جهاني شد‏. ‏اين ۳۱۰ هزار هكتار از ۱۲ سايت منتخب تشكيل شده و ‏حدود ۱۸۰ هزار هكتار ‏هم ‏به عنوان ‏حريم حفاظتي ‏لحاظ شده است‏.‏ ضمن اينكه‏ ۹۰ درصد از مساحت اين ۱۲ سايت‏ ‏جزو ‏مناطق ‏حفاظت شده و تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست ‏هستند.در زمان ثبت جنگل هيركاني ‏به عنوان ميرا‏ث جهاني، اين مساله مطرح شد كه اگر جلوي بهره برداري هاي اشتباه‏ گذشته و ‏دست اندازي ها‏ گرفته شود، بخش هاي ديگر هيركاني‏ ‏نيز ‏اين فرصت ‏را خواهند داشت‏ كه از ‏طريق پرونده الحاقي به ۱۲سايت ‏كنوني ‏اضافه و ثبت جهاني ‏شود. ‏با اين وجود در حال حاضر بسياري از كارشناسان معتقدند كه جنگل هيركاني در بخش هاي وسيعي ‏به لبه پرتگاه رسيده و اگر از گذشته پند گرفته نشود احتمالا بخش هاي وسيعي از هيركاني تا دهه هاي آينده در شمال ‏كشور ديگر استمرار تجديد حيات طبيعي نخواهند داشت. براي صحبت بيشتر در اين زمينه با داريوش ‏خانلري، دكتراي جنگل شناسي و اكولوژي با رويكرد دانش بومي جنگل و هادي كيادليري، ‏عضو هيات علمي دانشكده منابع طبيعي و محيط زيست دانشگاه علوم تحقيقات‏ گفت وگو ‏كرده ايم. چرا نابودي هر درخت هيركاني اهميت دارد؟ ‏داريوش خانلري كه در جنگل شناسي و اكولوژي با رويكرد دانش بومي جنگل، دكتري دارد به اعتماد ‏مي گويد: تا يك قرن قبل از ساحل درياي خزر تا سلسله جبال البرز فقط درخت بود. انسان ‏هيچ نقشي در پيدايش اكوسيستم هاي جنگل نداشت اما به محض ورود انسان، تخريب در اكوسيستم هاي جنگلي آغاز ‏شد چرا كه انسان درك درستي از اكوسيستم نداشت و البته هنوز هم ندارد. اكوسيستم ‏چيست؟ مرزش كجاست؟ چه تعداد اكوسيستم هاي جنگلي خرد و كلان در جنگل هيركاني داريم! خيلي ها هنوز اين را نمي دانند. چون ما اكوسيستم را درست ‏نشناختيم، اشتباه كرديم. خانلري در ادامه صحبت هايش مي گويد: ما نمي دانستيم كه با قطع درختان و ايجاد مسكن، پيوندهاي همزيستي بين واحدهاي طبيعي و مستقل جنگل را برهم ‏مي زنيم. خيلي ها به جنگل مي روند و از زيبايي آن مسحور مي شوند اما پيوندها در جنگل ‏فقط ناشي از حضور درختان نيست بلكه آن عوامل پيوند اكولوژيكي كه همزيستي اجزاي يك اكوسيستم جنگلي را شكل مي دهد عمدتا در درون زمين قرار دارند كه ما قادر به ديدن آن نيستيم. به واقع، جنگل زماني اهميت دارد كه زنجيره حيات آن حفظ ‏شود. شروع حيات در جنگل با تجزيه لاش برگ هاي خزان شده و تشكيل لايه هوموس خاك كه مملو از مواد آلي است، شكل مي گيرد. آيا اكنون در جنگل هاي هيركانيهوموس تشكيل مي شود؟ خانلري مي گويد كه با كمال تاسف در بسياري ‏جاها اين اتفاق نمي افتد: هر عرصه اي از جنگل كه در آن هوموس خاك تشكيل شود يعني ‏سايه، رطوبت، مواد معدني و زاد و ولد طبيعي هم هست. اما الان در اثر قطع درختان و فراواني فضاي باز تشكيل هوموس در جنگل كم شده پس اگر كسي ‏در عرصه جنگلي سا خت و سازي كرده و اگر حتي يك يا دو درخت را قطع كرده باشد بايد ‏بداند كه پيوند همزيستي گروه هاي درختي و علفي كه در واقع اجزاي اصلي يك اكوسيستم جنگلي هستند را از بين برده است. با قطع هر درخت، يك اكوسيستم جنگلي خرد ۱۰۰ تا ۳۰۰ مترمربعي از بين ‏مي رود. زماني كه اكوسيستم خرد از بين برود، تخريب جنگل آغاز مي شود و ما با تخريب حاصله، ‏زمينه را براي ورود آفات و آسيب پذيري جنگل بيشتر كرده ايم. چشمه هايي كه در جنگل هيركاني خشكيد ‏خانلري در مورد تاثيرات بر حوزه آبخيز اين طور مي گويد: جنگل هاي شمال در دهه ۳۰ حدود 3ميليون و 400هزار هكتار را شامل مي شد. اما ‏ميليون ها درخت قطور را در جنگل هيركاني با نام علم وارداتي بدون بومي شدن قطع كرديم در حالي كه پاي درختان قطور يعني در منتهي اليه ريشه عمودي هر درخت قطور يك چشمه سار وجود داشت. درخت طي مراحلي، گاز كربنيك را از طريق روزنه برگ هايش جذب مي كند در مقابل اكسيژن را به هوا پس مي دهد. خوراك اصلي درخت گازكربنيك است كه پس از انباشت كامل گازكربنيك در تمامي اندامش، مازاد آن را از طريق ريشه هاي موئين ريشه عمودي خود به ‏سنگ مادري زمين(عمق ۱۵يا ۲۰متر) تزريق مي كند. طي بارش، آب باران از طريق ريشه ها جذب و با CO2‏ تركيب شده و نهايتا اسيدكربنيك تشكيل مي شود كه بي رنگ ترين و بي بوترين اسيد دنياست. اسيدكربنيك سنگ مادري را تجزيه و حل مي كند، بدين ترتيب پاي ريشه درخت، حفره ‏يا كارست ايجاد مي شود. باراني كه در جنگل مي بارد در آن حفره عمق ۱۵يا ۲۰ متري جمع مي شود و ‏چشمه را پديد مي آورد. ‏خانلري در توصيف اهميت چشمه هاي جنگلي مي گويد: خصلت چشمه هاي جنگلي اين ‏است كه آب جمع شده در درون آن حفره ايجاد شده، مواد معدني سنگ را به خود جذب مي كند. حال فرض كنيد، ‏درخت در ارتفاع هزار متري از سطح درياست و به دليل شيب زمين، چشمه در ارتفاع پايين تر بيرون ‏مي زند. آن وقت ما اين درختان قطور را كه پاي شان چشمه است بدون هيچ ارزيابي و از سر ‏ناآگاهي نشانه گذاري كرده و قطع مي كنيم. قطع درخت به معناي خشكاندن چشمه ها و بستن ‏راه آب سفره هاي زيرزميني است. پس به همين راحتي ما تيشه بر ريشه اكوسيستم هاي جنگلي خرد ‏جنگل هيركاني زديم. در حالي كه در كل دنيا فقط ۳ نمونه مشابه جنگل هيركاني آن هم در ‏شمال امريكا و شرق آسيا(ژاپن و كره) وجود دارد اما هيچ كدام از اين جنگل ها دخالت و تخريب نشدند بلكه به عنوان جنگل كهن كه ميراث ملي و جهاني است، حفظ شدند. جز جنگل كهن ‏هيركاني ايران كه به شدت تخريب شده است. ‏ خانلري در بخش ديگري از توضيحاتش مي افزايد: بعد از عصر يخچال هاي طبيعي در دوران چهارم زمين شناسي يا كواترنري، تمام جنگل هاي خزان كننده ‏دنيا به زير يخچال هاي طبيعي رفت و نابود شد. اما در دامنه شمالي البرز يخچال ها پسروي كردند كه موجب باقي ماندن درختان پهن برگ خزان كننده از جمله بلوط بلند مازو يا انجيلي با قدمت بيش از ۳۰ ميليون سال شد، اين درختان در جنگل انحصاري هيركاني باقي ماندند تا يك ‏ميراث كهن باشند، درختاني كه هم اكنون در اروپا و آلمان تنها فسيل آنها موجود است. اين كارشناس همچنين معتقد است كه اگر مي دانستيم هر درختي كه در جنگل ‏هيركاني قطع مي شود چه ارزشي دارد، هيچ وقت اين كار را نمي كرديم. متاسفانه در پي قطع درختان طي ۷۰ سال اخير تحت عنوان طرح هاي جنگلداري، اكنون ‏دارواش ها بر شاخه هاي درختان با ارزش همانند راش ها و بلوط ها پر شده اند. همچنين باعث بروز آفت زغالي در جامعه بلوط شده كه در سمت گرگان بيداد مي كند چرا؟ چون تعادل همزيستي رويشگاه درختان از بين رفته. همه اينها دليلش اين است كه ما جنگل ۳ يا ۴ اشكوبه را از بين ‏برده ايم تا باصطلاح به تعالي برسانيم اما در اصل تيشه به ريشه جنگل زده ايم. ‏طرح هاي مخرب جنگلداري ‏خانلري درباره نقش مخرب طرح هاي جنگلداري مي گويد: حدود ۷۰ سال پيش، ‏دانشي از غرب به ايران آمد كه مي خواست جنگل هاي هيركاني را به تعالي برساند. ما در آن ‏زمان هيچ چيزي از جنگل شناسي نمي دانستيم. دانشي كه از غرب آمد به عنوان دانش ‏كلاسيك جاي پاي خود را محكم كرد و البته طرفداران بسياري هم پيدا كرد. اين دانش ‏مي گفت كه ما بايد براي جنگل هاي انحصاري در جهان يعني جنگل هاي ناب هيركاني طرح جنگلداري تهيه كنيم، اما هدفش چه بود؟ هدف پرورش جنگل(پرورش مصنوعي با قطع درخت) و رساندن ‏آن به كليماكس عنوان شد. اين دانش ما را گمراه كرد چون به ما نگفت پرورش چيست؟ اكوسيستم ‏چيست؟ ندانستن ما هم سرپوشي شد تا به عنوان ابزار تخريب با طيب خاطر درختان را قطع كنيم. ما ‏درختان را قطع كرديم تا نهال جايگزين شود و جنگل به تعالي برسد اما به جاي آن ‏تمشك آمد. حضور گسترده تمشك در جنگل نشان مي دهد كه در پرورش جنگل شكست ‏خورديم درواقع به جاي آن، عرصه را براي گياهان علفي مهاجم همچون تمشك ها، سرخس هاي پنجه عقابي، دارواش ها، داردوست ها، ‏گرامينه ها و... گسترش داده و فراوان كرديم. ظهور گونه دارواش ها و ديگر گونه هاي علفي مهاجم نشانگر آن است كه اين طرح هاي جنگلداري نه تنها جنگل را به تعالي نرسانده بلكه سبب تخريب جنگل ‏و سوء استفاده بهره برداران از جنگل شده و شدت تخريب را هم بيشتر كرده. جالب اينكه جنگل هاي بكر ما همان زمان كه طرح هاي ‏جنگلداري آغاز شد در مرحله كليماكس بود و نيازي به تعالي نداشت. ‏برداشت از اصل سرمايه ‏اما هادي كيادليري، ‏عضو هيات‏ علمي دانشكده منابع طبيعي و محيط زيست دانشگاه علوم ‏تحقيقات‏ به اعتماد مي گويد: متاسفانه مطالعات در جنگل هاي هيركاني اغلب به ‏صورت موردي بوده و مطالعه جامعي انجام نشده كه بتوانيم براساس آن ارزش هر هكتار از ‏جنگل هايي كه از دست داده ايم را تخمين بزنيم. اما بر اساس يكي از مطالعات خوبي كه در ‏مورد ارزش خدمات جنگل ها در دنيا انجام شده اين طور برآورد كرده اند كه جنگل هاي دنيا ‏در سال، سود سرمايه شان معادل ۴.۷ تريليون دلار است. سرمايه طبيعي از دو جزء تشكيل ‏شده، يكي منابع طبيعي است و ديگري ارزش خدماتي است كه اين منابع ارايه مي كنند. تا ‏زماني كه از خدمات طبيعت استفاده مي كنيم، منابع طبيعي حفظ مي شود چرا كه در اين ‏شرايط از سود استفاده مي كنيم اما اگر از خود منابع طبيعي استفاده كنيم از اصل سرمايه ‏برداشت كرده ايم. اين را هم بگويم كه ارزش خدماتي كه جنگل ها ارايه مي كنند از كالاها و مواد خامي كه از جنگل به دست مي آيد خيلي بيشتر است. ‏كيادليري در بخش ديگري از تحليل خود در اين باره مي گويد: در حال حاضر چندين ميليون دام غيرمجاز در جنگل هاي هيركاني ‏داريم كه مشكل جدي ايجاد كرده اند. در مورد گسترش آفات هم من هشدار جدي مي دهم كه ‏به دليل دستكاري هايي كه انجام داده ايم، روند صعودي شده است. در حقيقت ما اكوسيستم ‏را مستعد طغيان آفات و بيماري ها كرده ايم. از سال ۷۵ به اين طرف در عرصه اي به وسعت ‏۳۰۰ هزار هكتار طغيان آفات و بيماري ها را داشته ايم. تنها ظرف ۶ يا ۷ سال اخير ۱۲۶ ‏هزار هكتار در هيركاني با طغيان آفات خارجي دست و پنجه نرم كرده. اين آفات مانند ‏پروانه دم قهوه اي گاه براي انسان ها هم مشكل جدي ايجاد مي كنند. ‏كيادليري معتقد است كه دست اندازي ها به طبيعت، از بين بردن تنوع زيستي، از بين بردن ‏كنترل كننده هاي بيولوژيك و بهره برداري بيش از حد از جمله مهم ترين دلايل نابودي هيركاني ‏هستند: تفاوت جنگل هاي بكر با جنگل هاي دست خورده در اين است كه جنگل هاي بكر و ‏كمتر دست خورده، توانايي تنظيم و كنترل اين قبيل مشكلات را دارند اما جنگل هايي كه ‏دستكاري شده اند، توانايي تنظيم خود را از دست مي دهند. در جنگل هاي هيركاني، اينقدر ‏مشكلات خرد داشتيم و حل نكرديم و بالعكس فشار را چند برابر كرديم كه نتيجه اين شد. الان اكوسيستم ها از چالش هاي كوچك اشباع شده اند و طبيعي است كه وقتي تغيير ‏اقليم پا به ميدان مي گذارد چالش هاي اكوسيستم به ابرچالش تبديل مي شود. اگر ما به ‏هيركاني كمك نكنيم، اكوسيستم هاي هيركاني فرو مي پاشند چنانچه در برخي نواحي جنگلي ‏ديگر حتي با حفاظت هم نمي توانيم جنگل را نجات دهيم. راه نجاتي متصور هستيد؟ ‏ داريوش خانلري در خاتمه صحبت هايش مي گويد: در جنگل هاي هيركاني نخست بايد طراحي حفاظت ‏انجام مي شد. تا زماني كه مرز جنگل مشخص نشود، دست اندازي به آن رخ خواهد داد. ‏متاسفانه جنگل هيركاني به حال خود رها شده است، سازمان جنگل ها مي گويد كه سند دارد ‏اما اين سند چه فايده اي دارد؟ تا زماني كه مرز جنگل مشخص نباشد هر روز كسي به ‏بهانه اي به آن دست درازي خواهد كرد در نتيجه شروع احياي جنگل هم بايد با طراحي جامع ‏حفاظت باشد تا اگر فردا روزي كسي خواست عرصه را تصرف كند، بتوان با مستندات جلوي ‏آن را گرفت. ‏خانلري در مورد امكان احياي جنگل هيركاني مي گويد: بايد بدانيم كه اگر در نقطه اي ‏درخت بلوط با قطر ۲ يا ۳ متر قطع شده يعني يك درخت ۷۵۰ ساله را نابود كرده ايم. پس ‏اگر همين امروز هم در همان نقطه احيا با همان نهال آغاز شود ۷۵۰ سال زمان مي برد كه ‏جنگل به نقطه اولش برگردد. در هر صورت من باور دارم كه علم بومي جنگل به ما كمك ‏مي كند كه احيا را شروع كنيم اما انجام اين كار بايد با اراده مسوولان باشد. ‏ هادي كيادليري هم در جمع بندي صحبت هايش به اين نكات اشاره مي كند: با توجه به همه موارد مطرح شده من باور دارم ‏كه راه نجات جنگل ها به مسووليت فردي برمي گردد يعني تك تك ايراني ها بايد ‏مسووليت پذير باشند. اغلب مردم تصور مي كنند كه اگر از منابع عمومي و منابع با دسترسي ‏آزاد بهره برداري نكنند؛ فرد ديگري استفاده خواهد برد و آنها ضرر خواهند كرد. اين ‏منفعت طلبي هاست كه مشكل ايجاد كرده. از طرف ديگر ما اغلب نقش هر فرد را كوچك ‏مي بينيم در حالي كه همه بايد آگاه شوند. عموم مردم بايد درك كنند كه منابع طبيعي براي ‏انسان حياتي و ضروري هستند. جنگل ها امنيت حياتي سرزمين هستند يعني اگر كشاورزي ‏امنيت غذايي را تامين مي كند، طبيعت امنيت حياتي و امنيت غذايي است. دوم اينكه مردم بايد بدانند كه ‏خدمات اكولوژيكي، ارزش بسيار بالاتري از مواد خام دارند. سوم اينكه اگر درست از ‏ارزش ها و خدمات استفاده كنيم اين ارزش ها و خدمات دايمي خواهد بود. پس اگر ديدگاه ‏مردم تغيير كند و مسووليت پذيري فردي ايجاد شود، مشكل تا حد زيادي حل مي شود. ۳ بازيگر در حفظ طبيعت وجود دارد؛ اول دولت ها، دوم مردم و سوم خود طبيعت؛ در حال حاضر به دليل تخريب هايي كه اتفاق افتاده و به دليل شرايط خاص اقتصادي و اجتماعي و... هم مردم، هم دولت و هم جنگل نقش خود را بد بازي مي كنند. از نظر من اين نقش در درجه اول به دولت ها برمي گردد و در درجه دوم به مردم و بديهي است كه وقتي دو مورد اول نقش خود را بد بازي مي كنند، جنگل هم در درجه سوم نمي تواند نقشي را كه بايد ايفا كند. كيادليري: در حال حاضر چندين ميليون دام غيرمجاز در جنگل هاي هيركاني ‏داريم كه مشكل جدي ايجاد كرده اند. در مورد گسترش آفات هم من هشدار جدي مي دهم كه ‏به دليل دستكاري هايي كه انجام داده ايم، روند صعودي شده است. خانلري: تا يك قرن قبل، از ساحل درياي خزر تا سلسله جبال البرز فقط درخت بود. انسان ‏هيچ نقشي در پيدايش اكوسيستم هاي جنگل نداشت اما به محض ورود انسان،تخريب در اكوسيستم هاي جنگلي آغاز ‏شد چراكه انسان درك درستي از اكوسيستم نداشت.