به جاي حبس، زيستگاه‌شان را حفظ كنيم

سلامت نیوز:در مورد يوزپلنگ ايراني مساله اصلي اين است كه برخي گمان مي كنند وضعيت يوز در حال حاضر مانند گوزن زرد ۶۰ سال پيش است و ديگر شانسي براي بقاي آنها در طبيعت وجود ندارد. به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد ،بر همين اساس اين افراد بر اين باور هستند كه بايد همين تعداد كه باقي مانده اند را از طبيعت گرفته و از آنها در اسارت نگهداري كنيم تا اگر در طبيعت منقرض شدند، دست كم در اسارت حفظ شوند. اين موضوع اما از نظر بسياري ازكارشناسان قابل قبول نيست و باور قوي دارند كه همچنان مي توان با حفاظت درست مناطق به ويژه منطقه توران، اين گونه را در طبيعت حفظ كرد. پر واضح است اگر روزي به اين جمع بندي برسيم و مطمئن شويم كه يوزها ديگر در طبيعت شانسي براي بقا ندارند، در آن صورت قطعا داشتن يك تعداد از آنها در يك محدوده محصور به خوبي كنترل و مديريت شده (مانند آنچه در مورد گوزن زرد انجام شد) بهتر از دست دادن كامل گونه است و اين برنامه حتما هم بايد در دستور كار قرار بگيرد. اما در حال حاضر اين جمع بندي وجود ندارد؛ اول، چون اطلاعات مناسب و دقيقي از وضعيت آنها در طبيعت موجود نيست و ما حتي نمي دانيم چند فرد باقي مانده اند كه اين موضوع لزوم انجام بررسي هاي لازم كه بارها مطرح شده را گوشزد مي كند. دوم اينكه، حتي با همين اطلاعات دست و پا شكسته هم مشخص شده كه يوزهاي باقيمانده در طبيعت همچنان زادآوري مي كنند، چنانكه در همين هفته هاي گذشته وجود يوزهاي زايا در توران مستند شده است. موضوع بعدي اما برنامه اي تحت عنوان تكثير در اسارت و معرفي مجدد است كه گويا هم اكنون در حال اجراي آن نيز هستند. پيگيري يا انجام اين طرح در حالي دنبال مي شود كه كارشناسان مختلف بارها گفته اند انجام اين كار ميسر نيست و همه تجربيات نشان مي دهند كه يوزپلنگ گونه بسيار بد قلقي است و به راحتي در اسارت زادآوري نمي كند. افزون براين، بر فرض هم كه اين بخش كار موفق باشد، معرفي مجدد يوز به طبيعت و زيستگاه هاي طبيعي اش تقريبا تاكنون در هيچ جاي دنيا (حتي با امكانات بسيار بهتر) هم انجام نشده كه بشود اميد داشت در ايران (با همه مشكلات ريز و درشت) عملي شود. بر فرض محال هم كه به اين مرحله رسيديم؛ كجا و در كدام زيستگاه يا منطقه قرار است اين حيوان هاي آسيب پذير كه با كمك انسان بزرگ شده اند را رها كنيم؟ اگر چنين منطقه اي وجود داشت كه وضعيت يوز اين نبود كه الان هست. كاملا مشخص است كه هر تعداد يوز هم كه به اين مناطق نابسامان فعلي وارد كنيم، همه از بين خواهند رفت. در اين مورد لازم نيست راه دور برويم. چندين سال است كه در موارد پرشمار گوزن هاي زرد تكثيرشده در اسارت را در مناطق طبيعي رهاسازي كرده اند. كدام مورد موفق بوده و فردي يا جمعيتي در طبيعت بقا يافته اند؟ با وجود آنكه همه مي دانند گوزن زرد علفخوار به هيچ وجه قابل قياس با يوزپلنگ نيست و گونه بسيار راحت تري براي برنامه هاي تكثير و معرفي مجدد است. پرسش اين است كه وقتي مي دانيم تكثير در اسارت و معرفي به طبيعت، تقريبا غيرممكن است چرا مدام بر آن تاكيد مي شود؟ به نظر من تنها دليل همان است كه در بالا اشاره شد؛ اينكه در طبيعت شانسي براي بقا ندارند و بايد همين چند فرد را هم جمع كرد و در فنس نگه داشت و تلاش كرد كه در فنس زادآوري كنند تا دست كم منقرض نشوند. اما اين درست نيست. ما از وضعيت يوزها اطلاع نداريم و حتي در همين كم خبري و انفعال در به دست آوردن اطلاعات هم، هنوز خبرهاي اميدوار كننده اي از زادآوري شان وجود دارد. آنچه مشخص است در چند ماه گذشته چندين مورد زادآوري در توران مشاهده شده كه نشان مي دهد با وجود همه تعارضات حل نشده در منطقه، يوزها زندگي طبيعي خود را دارند. آنچه نياز هست تا انجام شود پايش پيوسته اين جمعيت زايا و اطمينان از بقاي آنها ست و نه به هم زدن امنيت زيستگاه شان و به خطر انداختن جان آنها با زنده گيري و جمع كردن آنها در يك حصار. موضوع تكثير در اسارت يك جنبه ديگر هم دارد؛ بودجه هنگفتي كه بايد براي اين طرح هزينه شود. پرسش مهم اين است كه اين بودجه زياد چرا نبايد صرف حفاظت از زيستگاه شود؟ چرا اين پول را در راه حفاظت توران هزينه نكنيم كه همين الان و با همه ناامني ها و مشكلات موجود يوزها در شرايط طبيعي در آن و در زيستگاه خودشان در آرامش زادآوري مي كنند؟ چرا معضل دام، دامدار و سگ هاي گله را در توران حل نمي كنيم؟ چرا معضل جاده ها و تصادفاتي كه باعث از بين رفتن تعداد زيادي يوز شده اند را برطرف نمي كنيم؟ چرا تهديدهاي شان را رفع نمي كنيم و اجازه نمي دهيم كه به زندگي طبيعي شان ادامه دهند؟ چرا بايد با گذاشتن تله و... همين زيستگاه باقيمانده را هم براي شان ناامن و آرامش آنها را به اين طريق سلب كنيم؟ چرا بايد زندگي همين افراد باقيمانده را با انجام برنامه پرريسك زنده گيري به خطر انداخت؟ و مهم تر از همه اينكه، چرا بخشي از اين بودجه در نظر گرفته شده براي اين كار را براي انجام يك پژوهش درست هزينه نمي كنيم كه بدانيم چند يوز داريم؟ الان چه مي كنند؟ در كدام بخش منطقه بيشتر وقت شان را مي گذرانند؟ چه تفاوتي بين نرها و ماده ها در انتخاب زيستگاه هست؟ ماده ها طي سال و در فصل هاي مختلف در كدام بخش هاي زيستگاه زندگي مي كنند؟ بزرگ ترين تهديد توله هاي تازه به دنيا آمده چيست؟ چه مي خورند و آيا به اندازه كافي طعمه دارند؟ آيا تهديدي از طرف بقيه رقباي شان متوجه آنها هست؟ و بسياري ديگر از اين پرسش هاي بي پاسخ. ممكن است بگويند، خوب اين كارها كه شما مي گوييد شدني نيست، هم چنانكه تا حالا انجام نشده! بله متوجه هستيم كه به درستي و به اندازه لازم انجام نشدند. اما اين كارها در حال انجام بود كه با توقف فعاليت هاي پروژه به دليل جريانات به وجود آمده، آنها هم متوقف شدند. اتفاقا گام هاي مثبت بسيار خوبي هم در بخش گردآوري داده ها و هم در بخش رفع تهديدها در توران برداشته شد كه متاسفانه جلوي ادامه آنها گرفته شده است. اكنون و در اين وضعيت جديد كه امكان فعاليت براي خيلي ها در مناطق نيست، چرا اين مديران و فعالاني كه امكان كار را دارند و اين همه پشتكار و جديت هم براي انجام اين برنامه جديد داشته اند، همين جديت را براي انجام ساير كارها كه گفته شد، صرف نمي كنند؟ مگر كمر همت نبسته اند و با جديت مشغول كار نشده اند كه يوز را حفظ كنند؛ خوب چرا اين جديت را براي حفظ توران به عنوان يك زيستگاه زادآور طبيعي به كار نمي گيرند؟ چرا برنامه هايي كه در زمان مديريت قبلي پروژه يوز با صرف زمان زياد و با وسواس فراوان مدون شده و مورد تاييد همه كارشناسان داخلي (از جمله همين گروه فعال در زمان حاضر)، مشاوران خارجي و رييس گروه گربه سانان اتحاديه جهاني حفاظت هم بود را اجرا نمي كنند؟ اصلا مگر وظيفه اصلي اداره كل حفاظت محيط زيست در استان ها حفظ زيستگاه ها نيست. چرا به جاي انجام وظيفه اي كه تا كنون به درستي انجام نشده به دنبال اين كارهاي تخصصي و پر هياهو هستند كه در حيطه وظايف آنها هم نيست؟ چرا از همين نيروهايي كه براي اين طرح بسيج شده اند، براي بررسي و حفاظت توران و ديگر مناطق استفاده نمي شود؟ مجددا مي گويم، نظر من اين است كه مداخله در طبيعت و گرفتن يوزها در شرايط كنوني اشتباه است و بايد بگذاريم افراد باقيمانده شانس خود را در طبيعت امتحان كنند. اما اگر بناست به هر ترتيبي اين زنده گيري انجام شود (چون از قرار كار شروع هم شده است!) اين طرح بايد با در نظر گرفتن همه جوانب و در چارچوب برنامه اي مدون با مشخص كردن هزينه هاي انجام طرح از شروع تا پايان، در نظر گرفتن ريسك ها و درصد شانس موفقيت هر يك از بخش هاي آن انجام شود. اين طرح بايد شفاف باشد با زمان بندي مشخص و روشن بودن منابع مالي و ميزان آن، تا اطمينان حاصل شود كه اين پروژه هم مانند ده ها كار ديگر نيمه تمام رها نمي شود. اين پروژه قبل از هر چيز بايد به تاييد كارشناسان داخلي (مجموعه اي كه پيش از اين در پروژه حفاظت از يوز گردهم آمدند و سپس در جلساتي كه در معاونت محيط طبيعي سازمان در زمان فعاليت معاونت پيشين هم شركت داشتند)، اساتيد دانشگاهي فعال در پژوهش و همين طور كارشناسان گروه گربه سانان اتحاديه جهاني حفاظت و حتي مشاوران خارجي پيشين طرح برسد كه ساليان زيادي شرايط حفاظت گونه را دنبال مي كردند و بتوان آن را طي يك فرآيند شفاف ارزيابي كرد. هر روز خبر از شروع يك قسمت ديگر از اين برنامه مي رسد در حالي كه هنوز و پس از گذشت دو ماه سازمان حفاظت محيط زيست پاسخي به نامه تعداد زيادي از كارشناسان و اساتيد دانشگاه نداده است كه در همين موارد پرسش هايي مطرح كرده و خواستار شفافيت بوده اند. اين در حالي است كه مدام از شفافيت حرف مي زنند و اينكه همه برنامه ها مدون و دقيق است. پرسش اينجاست اگر اين طور است چرا يك نسخه چند خطي از اين برنامه منتشر نمي كنند تا بقيه بدانند چه كار مي خواهند بكنند و چه در سر دارند. در همين برنامه اي كه پيش گرفته اند براي زنده گيري و اسارت، چرا به روش هاي ديگر كه بسيار كم خطرتر هم هستند مثل زنده گيري و گامت گيري فكر نمي كنند كه روش بسيار نويني هم هست كه توسط كارشناسان دامپزشكي حيات وحش توصيه مي شود. دست كم با اين روش در جمعيت طبيعي دخل و تصرف انجام نمي شود و شانس بقاي طبيعي اين افراد باقيمانده از بين نمي رود و افراد همچنان شانس دارند تا زندگي طبيعي خود را در زيستگاه طبيعي پي بگيرند. با پيشرفت هايي كه در اين روش ها حاصل شده، تنها چيزي كه براي تكثير در اسارت لازم است گامت هاي اين افراد است و نيازي نيست و البته منطقي هم نيست تا يوزها در اسارت نگهداري شوند. ضمن اينكه زنده گيري يوز از طبيعت كار بسيار دشوار و پيچيده اي است و با توجه به اهميت جان تك تك افراد باقيمانده در طبيعت، اين برنامه بايد با مشاوره كارشناسان مستقل و كاربلد انجام شود و فقط تكيه كردن به يك گروه خارجي و پي گرفتن روش هاي آنها در حالي كه در درستي روش هاي شان هم ترديد زيادي هست، كاملا اشتباه است. در پايان يك بار ديگر به نكته اساسي كه بارها گفته شده ولي از قرار خريداري ندارد، اشاره مي كنم: با توجه به عدم وجود اطلاعات از وضعيت كنوني افراد باقيمانده يوزپلنگ در زيستگاه ها، خارج كردن يك يا چند فرد از طبيعت بسيار خطرناك است. جمعيت يوز در اين چند دهه در ايران هيچ وقت بزرگ نبوده و دست كم دوبار، يك بار در اواخر دهه ۴۰ و اوايل ۵۰ و يك بار هم در اواسط دهه ۶۰ نگران كننده ظاهر شده، به طوري كه خيلي از كارشناسان به اين باور رسيدند كه ديگر يوزي در طبيعت باقي نمانده و شانسي براي بقاي يوز نيست. اما جالب اينجاست كه هر دو بار گذشت زمان و بررسي هاي بهتر نشان داد كه اين باور اشتباه بوده است. اگر فقط تعداد كمي هم باقي مانده بودند، اما همين تعداد كم موفق شد ند – به كمك اندك فعاليت هاي حفاظتي كه در مناطق انجام شد– گليم خود را از آب بيرون بكشند و زادآوري كنند. همچنان كه در سال هاي بعد، تعداد زيادي يوز زايا در مناطق مختلف مستند شدند و جمعيت آنها جان گرفته بود. الان يك بار ديگر در وضعيت مشابهي قرار گرفته ايم و اين بار اما عده اي قصد دخل و تصرف كرده اند كه چه بيكار نشسته ايد كه يوز دارد از دست مي رود و بايد نجات شان بدهيم. لطفا اين هشدار را جدي بگيريد كه اين دلسوزي ممكن است منجر به خسارت غيرقابل جبراني شود و يوزها را براي هميشه از دست بدهيم. از آنچه تاكنون انجام داده اند، چه به دست آمده جز چند مقاله و چند پروژه پرمنفعت شخصي، چه گلي بر سر يوزها زده شده كه اگر زده شده بود وضعيت امروز اين نبود! بياييد براي يك بار هم كه شده نه بر اساس منافع شخصي بلكه بر اساس منافع يوز تصميم گيري كنيد. وضعيت كنوني يوز از هر زماني خطرناك تر است و نبايد بازيچه اميال شخصي و منافع گروهي قرار گيرد. باور كنيد اين برنامه هاي پرهياهو – در زماني كه متاسفانه پروژه يوز به عنوان ركن تصميم گيرنده درباره برنامه هاي حفاظتي گونه غير فعال شده و هيچ گامي هم از طرف سازمان براي درست كردن اين وضعيت برداشته نشده – دستاوردي براي يوزها ندارند و حتي ممكن است اندك شانس بقاي آنها را هم از بين ببرند. بگذاريم مثل گذشته طبيعت براي يوز تصميم بگيرد و تلاش كنيم تا در اين راه با رفع تهديدهاي شان به آنها كمك كنيم. پژوهشگر پسادكتري در دانشگاه پورتو