خداحافظی «مهتاب» وتصویر دختران از کتاب ‌ریاضی

سلامت نیوز:پورسلیمان : متأسفانه معلم ها به صورت مستقیم و شفاف در تدوین و نهایی کردن محتوای درسی نقشی ندارند، شاید برای همین است در مدارس هدف تنها تمام کردن فصول کتاب های درسی، برخلاف نظام های آموزشی دیگر که تا حدودی اختیاراتی به معلم ها داده می شود. در چنین شرایطی متأسفانه فضا برای مؤسسات تجاری و آموزشی باز شده درحالی که آنها هم جوابگوی نیاز آموزشی نیستند. به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه شهروند ،پیرایش دروس و محتوای کتاب های درسی مدت هاست تن به قیچی حذف و تغییرات سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی داده است. اول نوبت به مهتاب نیما و چند شعر و نوشته ادبی از کتاب فارسی رسید. تیغ تیز ممیزی بعد از قربانی کردن آرش کمان گیر نوبت به داستان حلاج تذکره الاولیا رسید. سیاحت نامه ابراهیم بیگ و رباعیات خیام هم از تیغ ممیزی بی نصیب نماندند. بعد از مدتی در این سرای بی کسی، کسی به در نمی زند ، اشکم ولی به پای عزیزان چکیده ام ، به کجا چنین شتابان ، باغ بی برگی هم در فهرست حذفیات قرار گرفتند تا کتاب های فارسی دیگر نام سایه ، رهی معیری ، شفیعی کدکنی و اخوان ثالث را به خود نبینند. نام صادق هدایت از داستان کباب غاز جمالزاده، بخش هایی از خاطرات اسلامی ندوشن، نام محمود دولت آبادی، نام مشفق کاظمی و عباس خلیلی و شعر مادر ایرج میرزا هم به سرنوشت حذف دچار شدند. اشتباهات هم سهم خودشان را از کتاب های درسی داشتند؛ تصویر خلیج فارس از کتاب سال اول دبستان برای همیشه خداحافظی کرد، هرچند در توضیح آن گفته شد؛ منظوری نداشته اند . شعر کیوان شاهبداغی هم به سهراب سپهری نسبت داده شد!کتاب ریاضی هم از تغییرات بی نصیب نماند و نامش را در فهرست حذفیات سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزش با حذف انتگرال ثبت کرد. حذفی که در توجیه آن حجت الاسلام والمسلمین ذوعلم، رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی گفته بود؛ بچه ها باید در دانشگاه انتگرال بخوانند نه در مدرسه! لبه تیز تیغ حذفیات، کتاب تاریخ دوره دوم متوسطه را هم در فهرست بلندبالای حذفیات و تغییرات قرار داد تا جنایات روسیه جایی در کتاب های تاریخ نداشته باشند، هرچند رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در همان دوره با اشاره به اینکه حذفیات در مورد روسیه در زمان مسئولیت او نبوده، گفته بود؛ نگاه مبنایی ما نسبت به آنچه در تاریخ اتفاق افتاده این است که جنایات روسیه تزاری قابل حذف نیست یا در دوره شوروی سابق، نوع تعامل سلطه گرایانه بلوک شرق را انکار نمی کنیم و هرگز حذف نخواهیم کرد. اگر اکنون دولت روسیه با ما همکاری و تعامل دارد، به معنی صرف نظرکردن مردم از بخشی از تاریخ نیست؛ دستکاری در تاریخ را قبول نداریم. سال تحصیلی ٩٩-١٤٠٠ هم قربانی جدید حذفیات سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی است اما این بار تصمیم بر حذف تصویر دختران از جلد کتاب سوم دبستان بود. تصمیمی که حاشیه های بسیاری به خود دید و موضوع قدیمی تبعیض جنسیتی را به میان کشید. نسیم بهاری، تصویرگر جلد کتاب ریاضی در صفحه شخصی خود نوشت: این طرح را چندسال پیش برای کتاب ریاضی سوم دبستان کشیده بودم. طرح اصلی هم کلی ممیزی خورد و اجازه ندادند یکی از دخترها بالای درخت باشد! هرچند روابط عمومی و امور بین الملل سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی مبنای حذف را گذاشتند بر خلوت شدن جلد اما اینکه چرا این خلوتی باید شامل حال تصویر دختران می شد را کسی جواب نداد. هرچند وزیر آموزش وپرورش در صفحه شخصی خود دلیل این حذف را چنین بیان کرد: تغییرات در کتاب های درسی همه ساله براساس ارزیابی و از سوی مؤلفان انجام می شود. به رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی مأموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتاب های درسی را با حساسیت کامل رصد، اصلاح و گزارش کند. به دغدغه های مردم اهمیت می دهم دختران میهن شایسته احترام اند. نبودِ تفکر علمی با توجه به تجربیات جهانی کتاب های درسی به خاطر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط مشی آموزشی دارند، کانون توجه دست اندرکاران آموزش وپرورش هستند. اهمیت کتاب های درسی در نظام های آموزشی متمرکز مانند ایران که تقریبا تمام عوامل آموزشی براساس محتوای آن تعیین و اجرا می شود، بیش از سایر انواع نظام های آموزشی است و به خاطر همین اهمیت بیش از اندازه است که صرف وقت نیروهای متخصص در ارزشیابی و تحلیل کتاب های درسی می تواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات جاری آموزش باشد. درحال حاضر کتاب های درسی یکی از مهم ترین مراجع و منابع برای یادگیری به شمار می آیند. علی پورسلیمان فرآیند تدوین کتاب های درسی را دور از واقعیت های روز و نیازهای زندگی امروز ایرانی می داند؛ فرآیندی که در کلیات خود یک ماهیت انتزاعی دارد. به باور پورسلیمان سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، شناخت علمی و کافی در مورد تحولات روز و تجربیات جهانی ندارد. به گفته این معلم، متأسفانه معلم ها به صورت مستقیم و شفاف در تدوین و نهایی کردن محتوای درسی نقشی ندارند، شاید برای همین است در مدارس هدف تنها تمام کردن فصول کتاب های درسی، برخلاف نظام های آموزشی دیگر که تا حدودی اختیاراتی به معلم ها داده می شود. در چنین شرایطی متأسفانه فضا برای مؤسسات تجاری و آموزشی باز شده درحالی که آنها هم جوابگوی نیاز آموزشی نیستند. پررنگ شدن و کثرت کتاب های آموزشی یکی دیگر از مباحثی است که در حاشیه تدوین متون کتاب های درسی به چشم می خورد. کتاب هایی که در بالارفتن کیفیت آموزشی کارساز ظاهر نمی شوند.بعد از حذف انتگرال، نام شعرای بزرگ و تغییر واژه ها در کتاب زیست نوبت به حذف تصویر کتاب ریاضی سوم ابتدایی رسید؛ آخرین حذف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزش. حذفیاتی که متأسفانه توجهی به افکار عمومی ندارند. همه این عوامل دست به دست هم داده اند تا در نظام آموزشی بحث فرار از مدرسه شکل بگیرد. اگر فضای مدارس نشاط آور و متناسب با سن و ویژگی های روحی بچه ها باشد، این مشکلات به وجود نخواهد آمد. یک قسمت از این مشکلات برمی گردد به موفق عمل نشدن در این زمینه. به باور پورسلیمان سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی قاعدتا سازمانی است که باید به نوسازی آموزشی کمک کند برمبنای اساسنامه ای که برایش تعریف شده است. هنوز تفکر علمی با توجه به تجربیات جهانی تعریف نشده و این وضع باید مورد پرسش افکارعمومی قرار بگیرد. تصمیمات عجیب با فاصله معنادار با واقعیت های جامعه تحقیق نقش تحلیل محتوا در فرآیند آموزش نشان می دهد در نظام آموزشی کشور، طراحی، تهیه و تأمین محتوای آموزشی کتاب درسی را نهادهای دولتی و به صورت متمرکز انجام می دهند. از آنجایی که در بهره گیری از متون درسی و تحقق اهداف آموزشی، عوامل گوناگونی همچون ویژگی ها و خصوصیات فراگیران، الزامات اجتماعی، شرایط و امکانات آموزشی و کمک آموزشی و حتی ویژگی های انگیزشی، تجربی و تخصصی معلمان تأثیر دارند، کتاب های درسی در فرآیند آموزش نقش و جایگاه ویژه ای پیدا می کنند. به همین دلیل تحلیل و مطالعه محتوای کتاب درسی به تصمیم سازان، دست اندرکاران و برنامه ریزان کمک می کند هنگام تدوین کتاب های درسی تصمیمات درستی بگیرند، طوری که تا جای ممکن نواقص و کاستی ها به کمترین میزان برسد. تحلیلگر محتوایی یا برنامه ریز درسی با استفاده از تحلیل محتوا می تواند پیام های نهفته در داستان های ساده یا متون کتاب درسی را با اهداف برنامه مورد مطالعه قرار داده و بدین وسیله گرایش ها و جانبداری های پنهان و آشکار در متون برنامه را تعیین کند. آموزش وپرورش یعنی آموزش در کنار پرورش و نمادهایی که میان نظام های آموزشی جهان مشترک است. در سال های اخیر تغییرات و حذفیات کتاب های درسی برای مدتی خبرساز شد تا حذف یا تغییری جدید دوباره بازار صحبت در این زمینه را داغ کند. تغییراتی که گاهی محتوای آموزشی را نشانه می رود، زمانی دیگر روی تغییر نمادها تمرکز دارد و گاهی هم به تغییرات پرورشی منجر می شود. تبدیل واژه های زیست شناسی یکی از این تغییرات بود که سروصدای بسیاری هم به پا کرد. محمدرضا نیک نژاد معتقد است نظام های آموزشی در دو، سه دهه اخیر در بخش نمادها به دنبال رفع تبعیض هستند؛ تبعیض های نژادی، مذهبی، جنسیتی و آموزشی. حذف جدید سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی خلاف روند طبیعی است که در دنیا اتفاق می افتد. به باور این معلم، اتفاقاتی از این دست برخلاف روند اجتماعی است؛ تصمیماتی عجیب که با واقعیت های جامعه فاصله معناداری دارد. جامعه امروز ایران شاهد دختران و زنانی است که تحصیلات عالیه دارند و در سِمت های مختلف مسئولیت گرفته اند، مسئولیت هایی که گاهی در بخش های کلیدی است. این حذفیات شاید در کوتاه مدت موج خبری ایجاد کند، اما در میان مدت و بلندمدت موضوعی حیثیتی است. ما در آمارهای بین المللی به روند آموزش یافتگی دختران در این چهاردهه افتخار می کنیم و از آمار بی سوادی زدایی رو به گسترش می گوییم و در مقابل چنین تصمیماتی می گیریم. نیک نژاد ادامه می دهد: جامعه امروز ایران شاهد تلاش هایی است برای احقاق حقوق زنان و کودکان. تلاش هایی که به احقاق بعضی از این حقوق کمک کرد و در مواردی هم روند رو به بهبود است؛ مسائلی که نگاه اجتماعی و فرهنگی را به خود می بیند و در بسیاری از موارد نگاه سیاسی را هم با خود همسو کرده است. به باور من این اتفاقات به پیشرفت این خواسته های اجتماعی کمک خواهد کرد. زیبایی بصری بر باد رفته آموزش فرآیندی تک بُعدی نیست و نگاه تک بُعدی به این فرآیند روندی اشتباه است. آموزش مسأله ای شنیداری، دیداری و احساسی است که در فضای مدرسه اتفاق می افتد. حذف تصاویر آخرین تغییراتی است که سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی برای آن تصمیم گیری کرده است، هرچند در سال های اخیر زیبایی بصری به بهانه های مختلف بر باد رفته است. علی بهشتی نیا، معلم، معتقد است کتاب های ما زیبایی بصری را در مجموع از دست داده اند. به اعتقاد او، در زمینه ابعاد کتاب ها هم شاهد توازن و همخوانی نیستیم، کتاب هایی که در ابعاد مختلف بزرگ و کوچک به دست دانش آموزان می رسد. ما در محتوا، دسته بندی متون و مطالب هم به نوعی دچار کج سلیقگی شده ایم. رنگ ها، تصاویر و اشکال دست به دست هم می دهند تا کتاب ها به خصوص در دوره ابتدایی شکل و شمایل دوست داشتنی به خود بگیرند و دانش آموزان را راغب به آموزش کنند؛ واقعیتی که در سال های اخیر تصمیم گیران بی اعتنا از کنار آن رد شده اند. حذفیات از دوره متوسطه شروع شد و امروز به دوره ابتدایی رسیده است و حالا شاهد تغییرات محتوایی هستیم. متأسفانه جامعه هم نسبت به این مسأله بی تفاوت شده. به باور بهشتی نیا، این مسائل به مرور زمان تأثیر خود را می گذارد و نتیجه آن را در دوران دبیرستان شاهد خواهیم بود. فضای مدرسه با فضای خانه در تعارض است. در خانه رنگ و موسیقی در نظر گرفته می شود، اما در مدارس این طور نیست. کتاب ها سنتی است و با زندگی امروزی همخوانی ندارد. رفتن به سمت مدرسه محوری سال هاست در نظام آموزشي ايران تلاش هاي بسیاری براي برون رفت از نظام متمركز برنامه ريزي درسي صورت مي گيرد. تمام تلاش ها برای آن است که خط مشي برنامه درسي با اعطاي اختياراتي به سازمان هاي آموزش وپرورش استان ها صورتي غيرمتمركز به خود بگيرد. از جمله اين اقدامات مي توان به مسأله چند تأليفی كردن كتاب هاي درسي و سپردن اختيار تأليف كتاب هاي درسي به سازمان هاي آموزش وپرورش اشاره كرد. بررسی مدارس بلژیک هم نشان می دهد مدارس نياز دارند از برنامه هاي درسي آماده به سوي برنامه هاي درسي مدرسه محور حركت كنند. با اين همه، مدارس بلژيك در قبال چنين آزادی عملي دچار مشكل هستند؛ چون از آمادگي كافي براي تدوين برنامه هاي درسي مدرسه محور برخوردار نيستند. در مدارس اين احساس وجود دارد كه مقاصد تدوين شده بسيار مفصل بوده و الزاماً بايد محدود شوند. کتاب های درسی در مدارس انگلستان از سوي دولت نه تجويز شده و نه مورد تأييد قرار مي گيرند. مقصدگزيني ها عمدتاً دستوري و از بالا به پايين است؛ يعني مقاصد از بالا و از بيرون به مدارس تجویز می شود. با این همه اگر مدارس به مقاصد تعيين شده دست نيابند، بيشتر مورد توجه قرار مي گيرند تا مقاصد خود را برآورده سازند. فعاليت هاي مدرسه و تدريس عمدتاً مشتق از سبك و نوع سنجش هستند. معلمان به ميزان زيادي مانند خادمان الگوهاي بيروني عمل مي كنند. بررسي مدارس سوئدی هم نشان مي دهد کتاب های درسی از سوی دولت تعیین و تأیید نمی شوند. معلمان در انتخاب كتاب براي تدريس آزادي عمل دارند. تيم هاي معلمي، مسئول هدايت گروه هاي دانش آموزي اند. تيم هاي معلمي، گروهي از دانش آموزان را براي چندسال متوالي در اختيار دارند. در هر ترم دوبار در سال ساعاتي براي گفت وگو ميان والدين، معلم و دانش آموزان براي بحث درباره پيشرفت در نظر گرفته مي شود. به دانش آموزان مسئوليت زيادي در قبال كارهاي شان و محيط مدرسه داده می شود. مدارس، محيط يادگيري و كار براي معلمان است. مدارس به طور منضبط و انديشيده براي معلمان و تيم سازي سرمايه گذاري مي كنند. در چارچوب برنامه كار شهرداري، آزادي عمل زيادي به مدارس داده مي شود.